Barthélemi Georgiewitz qui fut prisonnier des Turcs écrivit cet ouvrage "Des moeurs des Turcs" en Latin. Il eut un très grand retentissement en Europe. Nous en donnons des extraits et quelques passages traduits ou commentés, en particulier un curieux dialogue entre un Turc et un Chrétien en langue turque transcrit en caractères latins, un témoignage sur le Turc du XVIe siècle.


De Turcarum moribus epitome Bartholomeo Georgeviz Peregrino autore.
Lugduni, apud Ioan. Tornaesium, 1558
In-16, 184 pages, 8 fol.

Disponibilité : Google books
 
Dans le texte latin, nous avons signalé les mots turcs en gras ; leur transcription en turc moderne et leur traduction en Français entre crochets [ ].
Sont particulièrement intéressants le dialogue entre un turc et un chrétien, Prophétie sur la chute de l'empire ottoman et le Notre Père. Ils offrent un précieux témoignage sur la langue à cette époque.
 
[Page 9]
De Turcarum ritu et caeremonii capitulum.
[Chapitre sur les rites et les cérémonies des Turcs]
 
Et primo loco de Templis, seu Meschitis eorum.
[En premier lieu, sur les temples ou mosquées]
 
Habent Templa satis ampla, et sumptuosa, ipsorum lingua Meschit appellata, in quibus nullas prorsus imagines vidi preter haec verba inscripta, Arabica lingua videlicet,  La Illah Illelah, Mehemmet, Iresul, Allah, Tanre Bir Pegamber, Hach, id est, non est Deus nisi unus, Mehemmet autem propheta eius : Creator unus, et prophetae aequales. [...] [Ils ont des temples assez grands, appelés dans leur langue mescit, où on ne voit aucune image sauf ces inscriptions en langue arabe
... ]
[15]
Suffocatum ab eis, Murdar [sale, impur], id est, cadaver sive immundum, et porcus Domuz [porc] vocatur. Quadragesima peracta, Pascha celebrant, eorum lingua Bairam [bayram, fête] vocatum, magna cum solennitate per triduum, oblinientes ungues manuum et pedum certo ceromates ab eis Chna appellato, quod ungues rutilos efficit [...]
 
[16]
De Circuncisione
Utuntur circuncisione eorum suneth [sünnet, circoncision] dicta, non octava die, more Iudaeorum, sed quamprimum natus septimum aut octavum annum exegerit, sermonis iam peritus : idque ipsis mysterium est, prosper verba confesionis, quae ante circuncisionem requiruntur, erecto pollice manus Parmach [parmak, doigt] dicto, haec videlicet, quae supra ostendimus in templis descripta.  [...]
 
[18]
[prénoms utilisés en turc]
iam vocabitur Musulman, id est, circuncisus. Et die circunscisionis non induntur illis nomina, sed ipso die natali, quo in lucem eduntur, quae talia sunt : et primo Regum, ut Suleiman [Soliman], Solomon interpretatus. Sultan Scelim [Selim], id est, princeps pacis. Murat begh [Murat bey], id est, desideratus dominator. Mutstafa [Mustafa] et similia Ducum, Pirin, Hairadon, Hader, Ebrahim [Ibrahim]. Dominorum humilioris conditionis, quemadmodum sunt spahalar, Saustar, Eminler, Behram, Memmi, Mehemet, Alli, Ahmat [Ahmet], Tcielebi [Çelebi], Paiazith [Beyazıt], Chatsun, Hutseref. Caeteris omnibus, Mutsa [Musa], Ionuz [Yunus], Schender [Iskender], Perhat, Ferro. [...]
 
[20]
Et cupiditate huius lucri, multi Graeci, quos Vrumlar [Rumlar, Grecs], et Albani, quos Arnautlar [Arnavutlar, Albanais] vocant, circunciduntur.
 
[21]
De sacerdotibus eorum.
 
[21]
De monachis.
 
[24]
De Reverentia, quam exhibent Machometi traditionibus.
 
[25]
De Scholis ipsorum.
 
[26]
[Chant de derviche]
Carmina ab ipsis Bethler dicta.
 
Birechen bes on eiledum derdumi
Iaradandan istemiscem iardumi
Terch eiledum Zahmanumi gurdumi
Ne ileim ieniemezum glunglumi.
 
[Essai de traduction très approximative
D'un seul j'ai fait moultes tourments [??]
J'ai demandé de l'aide au Créateur
J'ai négligé de visiter ma patrie
Que faire ? je ne puis vaincre mon âme ?]
 
Sunt enim carmina amatoria, Deae ipsorum lingua Assich [asik] vocatae, id est, Deae amoris, quorum interpretatio haec est de verbo ad verbum.
 
[Suit une explication détaillée du vocabulaire ; "id est" signifie "c'est-à-dire".]
 
Birechen, id est, ex una. bes, id est, quinque. on, id est, decem. eiledum, id est, feci. derdumi, id est, tribulatione mea.
Iaradandan, id est, creator. istemiscem, id est, postulavi. iardumi, id est, auxilium.
Terch eiledum, id est, neglexi. Zahmanumi, id est, patria meae. gurdumi, id est, visitationem.
Ne, id est, quid. ileim, id est, faciam. ieniemezum, id est, non possum vincere. gunglumi, id est, mentem meam.
[Traduction en Turc moderne
bir iken beş on eyledim derdimi
yaradandan istemişem yardımı
terk eyledim zeminimi yurdumu
neyleyim yenemezüm gönlümü]
 
[27]
De Matrimonis contractione.
 
[28]
De Peregrinatione illorum.
 
[29]
De Miraculis Machometi Mecheae factis, et quae modernis quoque temporibus aiunt eum facere.
 
[32]
De Eleemosyna eorum.
 
[33]
De victimis eorum.
 
[35]
De legatis et testamentis.

[38]
CHAPITRE De militia eorum.
 
[40]
De Conditione Procerum.
 
[41]
De bassis, quos Consiliaros, seu Cancellarios, aut potius Secretarios possumus intelligere
[42]
De obedientia quam Turcae suo regi praestare coguntur.
 
[43]
Quo pacto Turca vires diminuuntur
 
[45]
De condotione Chazlilariorum
 
[47]
De ordine peditum
 
[49]
De tentoris regis Turcarum
 
[51]
De vectura animalium
 
[53]
De Iustitia quae exercetur in bello.
 
[54]
De festo celebrando ob Victoriam Turcae
 
[55]
De Venatione eorum
 
[56]
DE OPERARIIS ET AGRICOLIS
[Les travailleurs et les agriculteurs]
 
[58]
De Iustitia apud cives.
 
[59]
De agricultura.
 
[62]
De aedificiis domorum. 
 
[62]
De vestimentis eorum
 
[63]
De cibariis illorum.
[...]
Indusia Gumlech [gömlek, chemise] dicta, sudariola violaceo colore tingunt. Caput illis aggestu pepli in turrim aedificatur, et in pyramidem turbinatur, et talis pileus Tulbent [Tülbent, turban, à l'origine du mot "tulipe"] sive salma eorum lingua vocatur. 
 
[65]
De modo sedendi et comedendi
 
[Page 68]
Salutatio Turcarum, persarum et arabum, haec est
[Salutation des Turcs, des Perse et des Arabes]
 
Sellam aliech Tsultanum.
Pax tibi Princeps.
 
Sellam aliech Baba.
Pax tibi Pater.
 
Sellam aliech Ana.
Pax tibi Mater.
 
Ita et alios seriatim secundum dignitatem personae salutare licebit.
 
Responsio eorum
Alechmi sellam Rahmullah
Et tibi quoq[ue] pacem donet misericors deus.
 
Berechyat tseudignum.
Benedictionem amice mi.
 
[69]
[Dialogue entre un Turc et un chrétien]
Dialogus interrogationum et responsionum Turcae cum Christiano.
Et primo turca ad Christianum hoc modo :
 
Handa gidertsen bre Giaar ?
Quo vadis, ô Christiane ?
[Où vas-tu chrétien]
 
Responsio Christiani
Stambola giderum Tsultanum.
Constantinopolim versus pergo Princeps.
[Je vais à Istanbul, Monsieur]
  
Turca
Ne issum var bu memleketten ?
[Ne isin var bu memleketten ?]
Quid negotii habes in his regionibus ?
[Que faites-vous dans cette région ?]
  
Christianus
Bezergenlik ederum, Affendi.
Mercaturam exerceo, Domine.
[Je fais du commerce, mare]
vel,
Maslahatom var anadolda.
Mihi negotium est in Asia.
[Je fais du commerce en Anatolie]
 
Turca
Ne habar seizum girlerden ?
Quid novi fertur in vestris partibus ?
[Quelles nouvelles chez vous]
 

Christianus
Hits neste bilmezom tsaa dimege.
Nescio quid novi scire cupis, ut dicam tibi.
[Hiç... / Je ne sais ce que tu veux savoir, comme je le dis]
 

Turca
Gioldassum varmi tsenumle ?
Est ne tibi comes ?
As-tu un compagnon ? ...seninle]
 

Christianus
Ioch, Ialanuz gheldum.
[Yok yalnız geldim]
Non, sed solus veni.
[Non, je suis venu seul]
 

Turca
Benumle gelutmitsun ?
[Benimle gelir misin ?]
Mecum placet ne venire ?
[Veux-tu venir avec moi ?]
 

Christianus
Irachmider tsenum iataghom ?
Est ne procul tuum hospitium ?
[Ta maison est-elle loin ?]
 

Turca
Iachender bundan gustereim tsaa.
[Yakındır bundan gösterim sana.]
Prope est, hinc ostendam tibi.
[Il est tout près, je peux te le montrer]
 

Christianus
Gel ghusteriuere Allaha tseuertson.
Veni ostende, si Deum amas.
[Viens et montre si Dieu le veut]
 

Turca
Kalch iochari tur bonda.
Erige te sursum, sta hic.
[Monte et reste là]
 

Christianus
Hanghi daraftan der bilmezum.
In qua parte est, nescio.
[De quel côté, je ne sais]
  
Turca
Tsag eline bacha ghun doghutsine.
Ad dextera respice ad orientem.
[Regarde à droite vers l'ouest]
 

Christianus
Bir buch evv atsarghibi gurunur omider ?
Una alta domus tanquam castellum apparet, illud ne est ?
[Une haute maison qui ressemble à un château n'est-ce pas ?]
 

Turca
Gercsekson oder, iaken deghilmi ?
Verus es, illud est, prope nonne est ?
 [C'est vrai, c'est près n'est-ce pas ?]
 

VALEDICTIO
Christianus
Alaha tsmarladoch tseni.
Deo commendo te.
Ben oraa gitmezom.
Ego illac non ibo.
 

Turca
 Bre neden korkartson ? nitcie gelmetson ?
He, quem times ? quare non venis ?
[Hé, que crains-tu ? pourquoi ne viens-tu pas]
 

Christianus
Benum iolum oraa deghelder.
Meum iter illac non est.
[Ce n'est pas ma route]
 

Turca
Vargeth tsagloga eier ghelmeson.
I bonis auibus, si non vis venire.
[... si tu ne veux pas venir]
 

Christianus
Gegsien hair oltson.
Nox fausta tibi sit.
[Bonne nuit]
 

Turca
Aghbate hair oltson. 
Et tibi foelicior.
[Et sois heureux]
 
Ben kurtuldom tsoch succur Allaha.
[Ben kurtuldum çok şükür Alaha.]
Ego liberatus sum, summa laus Deo.
[Je suis libre, Dieu soit loué]
 
Haec pauca Turcicae linguae vocabula tibi non necessitatis, sed delectationis gratia, generose lector, adiunxi : ut scias quam sint crassa atque barbara. Faxit Deus Opt. Max. ut illis nostra magis, quam nobis eorum sint necessaria. Vale.
 
[75-107]
De afflictione tam captivorum, quam sub tributo viuentium Christianorum. CAP. II
 Inspiré de l'expérience de l'auteur, la condition des esclaves et des fugitifs.
Avec un vocabulaire slave.
 
[109-124]
[Prophétie sur la chute de l'empire ottoman]
De Christianorum Cladibus et calamitatibus. CAP. III.
deinde de suae sectae interitu, et de Turcarum ad fidem Christi conversione. Cap. III.
Vaticinium Infidelium lingua Turcica.
 
Patissahomoz ghelur, Ciaserun menleketi alur, keuzul almai alur, Kapzeiler, iedi y ladegh Giaur keleci csikmasse, on ikiyladegh onlaron beghligh eder : cui iapar, baghi diker bahcsai baghlar, oglikezi olur : onichi yldenssora Hristianon Keleci csichar, ol Turchi gheressine tus chure.
 
Imperator noster veniet, ethnici Principis regnum capiet, rubrum quoque pomum capiet, in suam potestatem rediget : quod si septimum usque annum Christianorum gladius non insurrexit, usque ad duodecimum annum eis dominabitur. Domos aedificabit, vineas plantabit, hortos sepibus emuniet, liberos procreabit, et post duodecimum annum (ex quo rubrum pomum in illius potestatem redactum fuerit) apparebit Christianorum gladius, qui Turcam quaquaversum in fugam aget.
 
[Notre empereur viendra, prendra le royaume, prendra aussi la pomme rouge... si l'épée des chrétiens ne se dresse pas au bout de sept ans, la domination durera douze années. Il construira des maison, plantera des vignes, ... et après douze ans (pendant lesquels la pomme rouge aura été en son pouvoir) apparaîtra le glaive chrétien qui mettra en fuite le Turc.]
[Suivent ensuite quelques pages d'explications du texte.]
"Memleket, significat Regnum, quamuis et alia habeant diversa vocabula ad significandum Regnum, ut Istan : qua cum Italiae, sive Franciae, aut etiam Hispaniae Regnorum mentionem faciunt, tunc dicunt Frank istan : quod significat tam Italorum, Gallorum, quan Hispanorum regna."
 
[125]
Disputationis cum Turca habitae narratio
Cap. IIII
 
[141]
Dominica Oration Lingua Turca
[Notre Père en langue turque]
 
Babamoz, hanghe gugtesson, Chuduff
Pater noster qui es in coelis, sanctificetur
 
olssun ssenungh, adun gelsson ssenung
nomen tuum, adveniat regnum
 
memlechetun, olssum ssenungh isstedgunh
tuum, fiat voluntas tua
 
nycse gugthe vle gyrde.
sicut in coelo et in terra
 
Echamegumozi hergunon vere bize
Panem nostrum quotidianum da nobis
 
bu gun, hem bassa bize borsligomozi,
hodie, et dimitte nobis debita nostra,
 
nycse bizde baslaruz borsetigleremozi.
sicut et nos dimittim debitoribus nostris.
 
hem yedma byzegeheneme, de
Et ne nos inducas in tentationem, sed
 
churtule bizy iaramazdan, Amen.
His auditis, vale dicto omnibus discessit. 
 
[144-159]
Deploratio cladis Christianorum. CAP. V.
 
[160]
Exhortatio contra Turcas. CAP. VI.
 
[178-180]
Dominica oration Arabico sermone.
 
[181-184]
Peregrinus Christiano lectori
 
[186-192]
Index
Index thématique
Sauvegarder
Choix utilisateur pour les Cookies
Nous utilisons des cookies afin de vous proposer les meilleurs services possibles. Si vous déclinez l'utilisation de ces cookies, le site web pourrait ne pas fonctionner correctement.
Tout accepter
Tout décliner
En savoir plus
Unknown
Unknown
Accepter
Décliner
Analytics
Outils utilisés pour analyser les données de navigation et mesurer l'efficacité du site internet afin de comprendre son fonctionnement.
Google Analytics
Accepter
Décliner